قدرتی فراتر از مرزها ؛ کشف بازیگران و جریان‌های پشت پرده رسانه‌ها

قدرتی فراتر از مرزها ؛ کشف بازیگران و جریان‌های پشت پرده رسانه‌ها

(✍️ محمد جواد نوری، کارشناس ارشد مدیریت فناوری اطلاعات و مدرس سواد رسانه )

مبحث جریان شناسی رسانه را با این نکته آغاز می کنم که رسانه‌ها هم قدرت‌ساز هستند، هم پول‌ساز و هم فرهنگ‌ساز.

قدرت ساز هستند به این معنا که رسانه‌ها می‌توانند در بعد سیاسی نظر عموم جامعه را تغییر دهند و حتی به تغییرات در حکومت‌ها کمک کنند. امروزه به واسطه حضور رسانه‌ها، مرزهای حاکمیتی کشورها دیگر وابسته به مرزهای جغرافیایی نیست، بلکه مرزهای حاکمیت کشورها جایی است که نفوذ رسانه‌ای دارند.

در حوزه کسب درآمد و بعد اقتصادی، رسانه‌ها پول‌ساز هستند؛ از طریق تبلیغات، فروش محصولات در رسانه‌ها و فضای مجازی، و همچنین انتشار محتوای پربازدید از طرق مختلف درآمدزایی می‌کنند. علاوه بر این، رسانه‌ها فرهنگ‌ساز نیز هستند و توانایی دارند فرهنگ جامعه را شکل دهند و ارزش‌ها، باورها، نگرش‌ها و رفتارها را تحت تأثیر خود قرار دهند.

با این قدرتی که رسانه‌ها دارند، یکی از مباحث ضروری این است که ببینیم چه جریاناتی پشت این رسانه‌ها در حال کسب قدرت، درآمد یا تغییر فرهنگ جامعه هستند. شناخت این جریانات کمک می‌کند که سواد رسانه‌ای ما افزایش یابد. شناخت عقبه فکری رسانه‌ها کمک می‌کند که مخاطب پیام‌های دریافتی خود را با ترازوی منطق خود وزن‌کشی کند و خودش انتخاب کند که تحت تأثیر قرار بگیرد یا نه. این‌طور نباشد که تسلیم محض رسانه شود و چشم و گوش بسته هرچه که در رسانه دید را قبول کند.

ما در مبحث تفکر انتقادی گفتیم که مخاطب باید فعال باشد، نه منفعل. یکی از مباحثی که به ما کمک می کند تا به مهارت تفکر انتقادی دست یابیم شناخت جریانات رسانه ای است. در این  بخش به برخی از این جریانات اشاره می‌کنم. البته نمی‌توانم به‌طور مفصل به آنها بپردازم. هر جریان نیاز به کارگاه‌های مستقلی برای آشنایی کامل دارد. اما فعلاً در حد یک دوره آموزش سواد رسانه در یک جلسه به برخی از این جریانات اشاره‌ای خواهیم داشت.

صنعت بازی

یکی از جریانات بسیار مهم در جریان‌شناسی رسانه، صنعت بازی است. صنعت بازی یکی از پردرآمدترین صنایع جهان است. در گذشته بازی‌های کنسولی و رایانه‌ای داشتیم، اما اکنون با توجه به افزایش استفاده از تلفن‌های همراه و گوشی‌های هوشمند، بازی‌های دیجیتال و موبایلی بسیار رواج پیدا کرده‌اند. طبق آمار رسمی بنیاد بازی‌های رایانه‌ای، بیش از ۳۴ میلیون گیمر در کشور داریم و گردش مالی صنعت بازی بیش از ۱۹ هزار میلیارد تومان در طول یک سال گذشته برآورد شده است.

این صنعت شامل بازی‌های ویدیویی، پویانمایی‌ها و محصولاتی است که مبتنی بر واقعیت مجازی و واقعیت افزوده هستند. اما فقط بحث درآمدزایی در صنعت بازی مطرح نیست؛ بحث فرهنگ‌سازی و آموزش نیز از موارد بسیار مهمی است که در این صنعت می‌توان به آن پرداخت. متأسفانه بسیاری از فرقه‌های انحرافی از این بستر برای ترویج افکار و عقاید خود استفاده می‌کنند. در جلسه مربوط به نشانه‌شناسی، درباره نمادها مطالبی را عرض کردم. بسیاری از نمادهای شیطان‌پرستی را می‌توان در برخی از این بازی‌ها مشاهده کرد.

در حالی که این صنعت می‌تواند در خدمت تربیت و پرورش فکری کودکان و نوجوانان ما قرار گیرد. در حوزه آموزش، من ان شاءالله در بخش های بعدی به موضوع  گیمیفیکیشن و بازی وار کردن آموزش خواهم پرداخت. اما به طور خلاصه، رویکرد ما در حوزه آموزش باید تغییر کند و از رویکرد سنتی به رویکرد یادگیرنده‌محور تبدیل شود. چرا که ماندگاری این روش بیشتر است و نسل جدید با این روش‌ها بهتر ارتباط برقرار می‌کند. طراحی بازی‌های آموزشی و بازی وار کردن آموزش می‌تواند دو مورد از بهترین راهها برای این تغییر رویکرد باشد. بنابراین، صنعت بازی را می‌توان در حوزه آموزش نیز مورد استفاده قرار داد.

صنعت پورن

صنعت بعدی که در بحث جریان‌شناسی رسانه به آن می‌پردازیم، صنعت پورن است. این صنعت به شدت گسترش یافته و درآمدزایی بسیار بالایی دارد؛ به طوری که در برخی موارد، درآمد فروش محتوای پورن از درامد موتورهای جستجو نیز بیشتر است.

این محتواها که جنبه‌های احساسی و جنسی را تحریک می‌کنند، می‌توانند به صورت صوت، فیلم، عکس، مجله، کتاب و یا هر نوع دیگری باشند. سالانه تعداد بسیار زیادی فیلم و عکس پورن در سراسر دنیا تولید می‌شود و سایت‌های بسیاری در این زمینه فعالیت می‌کنند.

گفته می‌شود که سود جهانی تجارت پورن به میلیاردها دلار در سال می‌رسد. البته نمی‌توان تمام این درآمدها را محاسبه کرد، زیرا برخی از تولیدکنندگان به صورت زیرزمینی فعالیت می‌کنند. بزرگ‌ترین ضرری که این صنعت برای جامعه دارد، بحث فروپاشی نهاد خانواده است. این صنعت نهاد خانواده را هدف قرار داده و متاسفانه این فروپاشی عواقب بسیار زیادی به همراه دارد که جهان امروز با آن درگیر است.

سلبریتی‌ها و اینفلوئنسرها

یکی دیگر از جریانات تأثیرگذار در حوزه رسانه، سلبریتی‌ها و اینفلوئنسرها هستند. این افراد در دنیای امروزی به عنوان افرادی شناخته‌شده و مشهور محسوب می‌شوند. تفاوت اصلی بین سلبریتی‌ها و اینفلوئنسرها در نوع شهرت آن‌هاست. شهرت سلبریتی‌ها به دستاوردها و حضورشان در رسانه‌ها، فیلم‌ها و سایر حوزه‌های هنری برمی‌گردد. این افراد به واسطه تخصصی که در زمینه‌هایی مانند بازیگری، خوانندگی یا ورزش دارند، مشهور شده‌اند.

در مقابل، اینفلوئنسرها به دلیل فعالیت‌هایشان در شبکه‌های اجتماعی مشهور شده‌اند. تعداد مخاطبان آن‌ها با فعالیت‌هایی که در این شبکه‌ها انجام می‌دهند، افزایش یافته و به همین دلیل تأثیرگذار هستند. این افراد با جذب دنبال‌کنندگان بیشتر، تأثیر زیادی در حوزه رسانه دارند.

عمده‌ترین راه درآمد سلبریتی‌ها و اینفلوئنسرها از طریق تبلیغات برای کسب‌وکارها است. برخی از آن‌ها نیز با فروش پکیج‌ها و دوره‌های آموزشی در فضای مجازی و رسانه درآمدزایی می‌کنند. این افراد نقش مهمی در جریان‌شناسی رسانه‌ها ایفا می‌کنند و تأثیرگذاری زیادی در این حوزه دارند.

موتورهای جستجو

موضوع بعدی بحث صنعت موتورهای جستجو است. موتورهای جستجو ابزاری هستند که به کاربران امکان دسترسی به حجم زیادی از اطلاعات در فضای مجازی و اینترنت را می‌دهند. کاربران برای یافتن محتوای خاص خود از موتورهای جستجو استفاده می‌کنند تا به صفحات مورد نظر خود دست یابند. موتورهای جستجویی مانند گوگل، بینگ و یاهو از جمله این ابزارها هستند.

سوال مهم در مورد موتورهای جستجو این است که با آنکه اکثر آن‌ها رایگان هستند، بنابراین، منبع درآمد آن‌ها از کجاست؟ آنچه که به ظاهر گفته می شود منبع اصلی درآمد این موتورهای جستجو از طریق تبلیغات تأمین می‌شود. اما موتورهای جستجو به منابع عظیمی از داده‌های کلان دسترسی دارند. این داده‌ها شامل اطلاعات گسترده‌ای است که از طریق تجزیه و تحلیل آن‌ها می‌توان درآمدزایی کرد. حتی فروش اطلاعات کاربران و تحلیل ذائقه‌های آن‌ها نیز می‌تواند منبع درآمد باشد. یکی از راه‌های کسب درآمد موتورهای جستجو، تحلیل و استفاده اقتصادی از این داده‌ها است.

به عنوان مثال، گزارش مالی گوگل نشان می‌دهد که در سه‌ماهه اول سال ۲۰۲۴، این شرکت نسبت به سه‌ماهه اول سال ۲۰۲۳، رشد ۱۵ درصدی داشته و درآمدی بالغ بر ۸۰.۵ میلیارد دلار کسب کرده است. این نشان‌دهنده اهمیت و تأثیرگذاری صنعت موتورهای جستجو در جریان‌شناسی رسانه است.

موتورهای جستجو تنها از طریق تحلیل داده‌ها درآمد کسب نمی‌کنند؛ بلکه سرویس‌های مختلفی را نیز ارائه می‌دهند. به عنوان مثال، گوگل علاوه بر موتور جستجو، سرویس‌هایی مانند گوگل درایو، جیمیل، و گوگل ترنسلیت را نیز ارائه می‌دهد که هر یک به نوبه خود می‌توانند منبع درآمد باشند.

خبرگزاری‌ها، شبکه‌های خبری و پایگاه‌های خبری

موضوع بعدی که به آن می‌پردازیم، بحث خبرگزاری‌ها، شبکه‌های خبری و پایگاه‌های خبری است. تفاوت این‌ها با یکدیگر چیست؟ خبرگزاری‌ها وظیفه اصلی‌شان جمع‌آوری اخبار، پردازش سریع اطلاعات و انتشار آن‌ها است. این اخبار به مطبوعات و رسانه‌های گروهی مانند رادیو و تلویزیون منتقل می‌شود. اکثر رادیوها، تلویزیون‌ها و مطبوعات، اخبار خود را از خبرگزاری‌ها دریافت می‌کنند. برخی از مهم‌ترین و معروف‌ترین خبرگزاری‌های بین‌المللی عبارتند از: رویترز در انگلستان، فرانس‌پرس در فرانسه، آسوشیتدپرس و یونایتدپرس در آمریکا و خبرگزاری‌های روسیه.

شبکه‌های خبری نیز شامل تلویزیون‌ها و رادیوهایی هستند که اخبار را از خبرگزاری‌ها دریافت و منتشر می‌کنند. این شبکه‌ها معمولاً پخش زنده دارند و مجری خبری دارند. برخی از شبکه‌های خبری مهم عبارتند از: سی‌ان‌ان آمریکا، بی‌بی‌سی انگلیس، فرانس ۲۴، فاکس نیوز آمریکا، یورونیوز که زیر نظر اتحادیه اروپا فعالیت می‌کند، الجزیره در قطر و العربیه در امارات.

علاوه بر خبرگزاری‌ها و شبکه‌های خبری، پایگاه‌های خبری نیز وجود دارند. این پایگاه‌ها وبسایت‌هایی هستند که به صورت آنلاین اخبار را منتشر می‌کنند. اکثر کشورها رسانه‌های جمعی مانند تلویزیون، رادیو و مطبوعات مجاز نیستند که مستقیماً اخبار خود را از خبرگزاری‌های بین‌المللی دریافت کنند و معمولاً از طریق خبرگزاری‌های ملی و داخلی خود این اخبار را دریافت می‌کنند.

در ایران نیز خبرگزاری‌ها، شبکه‌های خبری و پایگاه‌های خبری متعددی وجود دارند. برخی از این خبرگزاری‌ها و شبکه‌های خبری عبارتند از: خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، خبرگزاری صدا و سیما، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، خبرگزاری فارس، خبرگزاری مهر، سایت‌های خبری مانند تابناک، انتخاب، خبرگزاری تخصصی قرآن کریم (ایکنا)، خبرگزاری تسنیم، خبرگزاری دفاپرس و خبرگزاری دفاع مقدس. همچنین شبکه‌های خبری مانند شبکه العالم، پرس تی‌وی، سحر، جام جم، آی‌فیلم و کوثر نیز در ایران فعالیت می‌کنند.

صنعت سینما و تلویزیون

صنعت بعدی که به آن می‌پردازیم، صنعت سینما و تلویزیون است. این صنعت یکی از پردرآمدترین و پرسودترین صنایع جهان محسوب می‌شود. یکی از راه‌های کسب درآمد در این صنعت، همکاری با شرکت‌های تجاری برای تبلیغ غیرمستقیم محصولات در فیلم‌ها و سریال‌ها است.

یکی از نگرانی‌های موجود در این زمینه، تأثیر فیلم‌ها و سریال‌ها بر سبک زندگی مخاطبان است. الگوی مصرف مخاطبان تحت تأثیر تولیدات سینما و تلویزیون قرار می‌گیرد و این امر می‌تواند منجر به بروز معضلات و آسیب‌های اجتماعی شود. نقش الگوسازی در این صنعت باعث می‌شود که مخاطبان، آگاهانه یا ناآگاهانه، از نحوه لباس پوشیدن، خرید خودرو، دکوراسیون منزل و محل کار خود الگو بگیرند.

برخی از معضلاتی که می‌تواند ناشی از این الگوپذیری باشد، شامل افزایش سن ازدواج، کاهش فرزندآوری، تجمل‌گرایی و مصرف بی‌رویه است. با این حال، می‌توان از ظرفیت‌های این صنعت برای ترویج سبک زندگی صحیح، ایرانی و اسلامی استفاده کرد و الگوی مصرف مخاطبان را اصلاح نمود. این جنبه مثبت موضوع است که در این صنعت وجود دارد.